Metafizyka to dziedzina filozofii zajmująca się wyjaśnianiem istoty bytu – potocznie: sensu życia. Zakłada przy tym, że są rzeczy i zjawiska, których nie można zrozumieć bez odwołania się do duchowości, zjawisk dla człowieka trudnych do zrozumienia za pomocą rozum i zmysłów, a także doświadczalnie: „Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga/ Łam, czego rozum nie złamie…” – przesłanie metafizycznej „Ody do młodości” Adama Mickiewicza.
Przykładowo takie pojęcia abstrakcyjne jak dobro i zło nie dają się ściśle określić. Choć wiadomo czym są, czym się charakteryzują, to jednak mogą być różnie interpretowane przez ludzi zależnie od okoliczności. Dla przykładu: kłamstwo jest złe, ale czy należy mówić prawdę umierającemu, że to jego ostatnie minuty życia i odbierać nadzieję na życie? Podobnie istnienie Boga jako istoty rządzącej światem jest uznawane na zasadzie dobrowolności i przyjmowania religii różnej zależnie od wychowania w określonych warunkach geograficznych.
Z metafizyką spotykamy się w literaturze wówczas, gdy pojawiają się w niej pojęcia, postacie, światy, wątki i motywy spoza ludzkiego doświadczenia. Mówimy np. o bohaterach tragedii antycznych, iż o ich losie często decydowało fatum, cokolwiek by nie zrobili, przegrywali z wolą bogów. Przykładami są dzieje Antygony, Edypa czy Herkulesa.
Czasami lub często właśnie z metafizyką mamy do czynienia, gdy „Wolą bogów” człowiek pragnie wyjaśniać to, czego nie potrafi pojąć rozumem. Wierzymy (lub nie) w istnienie sił wyższych rządzących naszym, ludzkim losem, wobec którego jesteśmy bezradni. Do tych elementów świata duchowego nawiązują epoki średniowiecza, baroku, romantyzmu czy modernizmu, gdzie w utworach pojawiają się zjawy i duchy, które czasami wpływają na losy człowieka, walczą o jego postawę wobec świata, nadając mu cechy etyki dobra lub zła.
Metafizyka przejawia się w konstruowania świata przedstawianego w literaturze i sztuce jako przenikającego się wpływami realnymi z fantastycznymi, bohaterami znanymi z codziennego życia i nieznanymi człowiekowi lub dla niego niezrozumiałymi, trudnymi do wyjaśnienia za pomocą logiki, matematyki, doświadczenia itp. Jakby teoretycznie duchów nie ma, nie istnieją, ale w praktyce mawiamy: „Los tak chciał”, „To zrządzenie losu”, „Tak widocznie miało być”, „Zadziałały siły wyższe” itp.
Oczywiście m. jest pojęciem naukowym i nie należy do teorii literackiej, jakkolwiek pojawia się tu w słowniku, ponieważ wyraźnie wpływa na dzieła literackie i jej bohaterów. Często o niej mówimy na zajęciach, dzieląc świat na realny (istniejący w rzeczywistości i namacalny) i na metafizyczny (duchowy i zależny od ludzkiej wyobraźni oraz woli).